Op vrijdag 26 november 2021 opende de expo Kassa kassa! de deuren. De nieuwste tijdelijke expo van het Industriemuseum neemt je mee op een reis doorheen het winkellandschap van 1850 tot vandaag. Intussen kwamen al duizenden bezoekers de expo verkennen. Voor het invullen van die expo liet het Industriemuseum zich inspireren en adviseren door verschillende personen, elk met een andere achtergrond. Zij lieten telkens een ander licht schijnen op het thema ‘winkels en distributie’. Samen vormen ze de stuurgroep van de tentoonstelling. We polsten in aanloop naar de expo wat hun verwachtingen waren. Hier ontdek je alvast wat adviseurs Marc Dubois, Caroline Van Peteghem, Ilja Van Damme, Nelleke Teughels, Giselle Nath en Peter Heyrman antwoordden. Worden hun verwachtingen ingelost?
Artikel uit de Museumkrant van het Industriemuseum: najaarseditie 2021.
MARC DUBOIS
"Als architect en hoofddocent aan de faculteit Architectuur van de KU Leuven gaf ik aan studenten interieurarchitectuur verschillende jaren lang een cursus rond de evolutie van de winkelarchitectuur. Die kennis bracht ik mee naar de stuurgroep van Kassa kassa! Winkels zijn tijdelijke publieke ruimtes. De evolutie van de retail weerspiegelt de omwentelingen in de samenleving en in het consumeren. Ik neem aan dat bezoekers in de expo een beeld krijgen van die veranderingen die zich hebben voorgedaan in het kopen en verkopen. En ik hoop dat ze inzicht verwerven in hoe producten evolueerden, en hoe doorheen de tijd een andere relatie is ontstaan tussen producent en consument. Een kijk op deze evolutie kan bezoekers laten stilstaan bij actuele consumptiepatronen, maar kan misschien ook de opkomst of het verdwijnen van bepaalde producten duiden. Achterom kijken is geen nostalgie, maar is noodzakelijk om onze huidige tijd beter te begrijpen. Binnen de nieuwe tentoonstelling ben ik persoonlijk erg geïnteresseerd in de wijze waarop de mens wordt afgebeeld in de reclame die wij bewust of onbewust als mens ondergaan."
Het allereerste winkelkarretje van Delhaize uit de jaren 1950 was eigenlijk echt niet groot ... Het toont aan hoezeer ons consumptiegedrag veranderd is doorheen de jaren.
Foto: Martin Corlazzoli
CAROLINE VAN PETEGHEM
"Ik ben communicatieverantwoordelijke bij De Transformisten vzw, vroeger ook gekend als Netwerk Bewust Verbruiken. De vzw werkt al ruim 20 jaar rond de impact van onze consumptie op mens en planeet. In de stuurgroep rond Kassa Kassa! werden boeiende inzichten en verhalen uitgewisseld. Ik vertelde hoe het bewustzijn rond de gevolgen van onze consumptie is gegroeid. De campagnes van De Transformisten rond duurzame jeans, blije bloemen, eerlijk goud … hebben daar zeker toe bijgedragen. Vandaag inspireren we burgers om zich te organiseren rond het recht op repareren en deelsystemen zoals de Babytheek. Met de vraag ‘Hoeveel is genoeg?’ dagen we burgers uit om samen te bepalen welk consumptiepatroon het welzijn van elke mens en van onze (enige) levende aarde kan garanderen. Ik vind het dus goed dat deze expo er is. Van grondstof- en energiewinning over productie en distributie tot de consumptiegoederen die je in handen krijgt: de keten kan best complex zijn. En super boeiend! De mensen zullen zeker houden van de kleine weetjes die dat grote verhaal kleuren. Ikzelf was al een grote fan van het Industriemuseum, maar mijn favoriete plek in deze nieuwe expo wordt vermoedelijk het pashokje. De mens wordt te vaak in de rol van consument geduwd, terwijl er toch veel meer verlangens en vermogens in ons schuilen dan enkel shoppen? Elke bezoeker zal daar ongetwijfeld even bij stilstaan, daar in dat pashokje met het opschrift ‘Ik koop dus ik ben!’"
'Ik koop dus ik ben!' Welke uitspraken in het pashokje passen bij jou als consument?
Foto: Martin Corlazzoli
ILJA VAN DAMME
"Ik bekleed de leerstoel Stadsgeschiedenis Nieuwste Tijd aan de Universiteit Antwerpen, ben verbonden aan het Centrum voor Stadsgeschiedenis en bestuurslid van het Urban Studies Institute van de Universiteit Antwerpen. Mijn onderzoeksinteresses hebben betrekking op de moderniserende stad in België als geleefde en ruimtelijke omgeving, met bijzondere aandacht voor consumptie- en winkelgeschiedenis, materiële cultuur, stedelijk toerisme … Ik bracht deze ervaring mee naar de stuurgroep, maar ook meer algemene ervaring met de uitbouw van tentoonstellingen of het vertalen van stadshistorische onderwerpen naar het bredere publiek. Zonder aan inhoud in te boeten; de meerwaardezoeker mag ook aan zijn trekken komen! (lacht) Ik ben heel benieuwd welke collectiestukken de tentoonstelling uiteindelijk hebben gehaald. Goede historische tentoonstellingen zijn niet enkel mooi geënsceneerd, maar zetten mensen ook aan het denken, roepen vragen op en kunnen tegelijk appelleren aan emoties door het kiezen van de juiste beelden en artefacten. Voor mij is een tentoonstelling echt geslaagd wanneer ze ook appelleert aan de ‘historische sensatie’, de opwinding die je bijvoorbeeld ervaart bij het aanschouwen van een authentieke stoommachine, een brief, een dagboek … Ik ben ook benieuwd hoe het museum aan de slag ging met opmerkingen over de maakbaarheid van de consumptiemaatschappij: de consument wordt niet geboren, maar is een sociaal-politieke constructie. Ik denk dat dit verhaal voor veel mensen vernieuwend kan zijn en hen kan doen nadenken over hun keuzes en gedrag."
In huishoudboekjes hielden gezinnen hun uitgaven minutieus bij.
Foto: Martin Corlazzoli
LEZING 'VAN LUIZENMARKT TOT ANTIEKVEILING'
Op donderdagavond 2 juni 2022 is Prof. Dr. Ilja Van Damme in het Industriemuseum op bezoek voor een lezing over de evolutie van tweedehands: Van luizenmarkt tot antiekveiling. Wat gemeenschappen doorheen de tijd precies als tweedehands beschouwen is niet zo evident en bovendien onderhevig aan sociale en culturele verschillen doorheen ruimte en tijd. Wel een constante in dit verhaal, is het begrip 'waarde'. Welke waarde hechten mensen aan de spullen die ze gebruiken? Worden kleren en huisraad hersteld of belanden ze bij het eerste teken van slijtage op de afvalberg?
NELLEKE TEUGHELS
"Ik ben postdoctoraal onderzoeker aan de KU Leuven met een grote interesse in voedings- en consumptiecultuur. Mijn onderzoek richt zich op de geschiedenis van de Belgische kleinhandel in voedingswaren. Ik ben vooral geïnteresseerd in hoe Belgische winkels en winkelketens georganiseerd waren en hoe ze hun producten aan de man probeerden te brengen. Daartoe bestudeer ik alle mogelijke vormen van voedingsreclame, maar ook de inplanting en inrichting van winkels, de klantenservice en het productaanbod. Mijn onderzoek biedt een aanvulling op bestaand onderzoek naar de professionalisering van reclame. De vormgeving van etalages kreeg tot nu toe nog (te) weinig aandacht, terwijl dit volgens veel toenmalige professionals juist als de belangrijkste manier van reclamemaken werd beschouwd. Ik verwacht natuurlijk veel van de expo. Dat ze de bezoeker verrast, enthousiast maakt over een schijnbaar triviaal aspect van het dagelijkse leven. Maar ook dat ze het publiek bewust maakt van de impact van ons huidige distributie- en consumptiesysteem en aanmoedigt om er kritische kanttekeningen bij te maken. Ik hoop dat de expo bovendien mooie herinneringen losweekt en misschien zelfs mensen kan aansporen om opnieuw emotionele verbinding aan te gaan met lokale winkels en winkeliers. Mijn favoriete plek? Dat moet natuurlijk het kruidenierswinkeltje zijn! Mijn eigen onderzoek deed ik vooral op basis van foto’s. Maar om echt de impact van het winkelontwerp en de manieren van uitstallen op de consumentenervaring te begrijpen, moet je er natuurlijk middenin kunnen staan."
De replica van het kruidenierswinkeltje uit de jaren 1960 flitst je meteen terug in de tijd.
Foto: Martin Corlazzoli
GISELLE NATH
"Ik ben historica en gespecialiseerd in de sociale geschiedenis van de laatste twee eeuwen. Ik schreef aan de UGent een doctoraat over de consumentenbeweging en de Amerikaanse invloed op Europa tijdens de Koude Oorlog. Vandaag ben ik buitenlandjournaliste bij De Standaard, waar ik vooral verhalen uit Azië breng. Die combinatie van expertise over consumentengeschiedenis en actuele dossiers rond globalisering en andere sociaaleconomische thema’s hebben me een plekje in de stuurgroep opgeleverd. Consumptie en distributie hebben veel impact op de planeet. Het is daarom goed als mensen stilstaan bij de vraag wat ze nodig hebben en waar dit vandaan komt. Individuele keuzes zullen niet alles oplossen, maar alleen samen kunnen we eisen dat structuren een beetje in de goede richting geduwd worden. Ik hoop dat de expo een toffe ervaring wordt, waarbij bezoekers herinneringen kunnen ophalen, maar zeker ook nieuwe inzichten opdoen. Ik vermoed dat ze het fijn zullen vinden om het verhaal achter dagdagelijkse producten te ontrafelen, zoals de weg die een jeansbroek aflegt van katoenveld tot winkelrek. Dergelijke distributieketens bleven eigenlijk heel lang beperkt in omvang. Maar vandaag slaan handelaars alarm bij overstromingen in Bangladesh of containerproblemen in China omdat alledaagse spullen daar vervaardigd worden en we zonder komen te zitten als er daar iets stokt in de keten. Persoonlijk verwacht ik veel van het winkeltje, omdat ik ben opgegroeid in Gent en daar de ouderwetse winkeltjes van de generaties van mijn (over)grootouders nog heb gezien."
PETER HEYRMAN
"Ik ben historicus en afdelingshoofd Onderzoek bij KADOC, het Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en Samenleving van de KU Leuven. Doorheen de jaren heb ik onderzoek verricht naar de geschiedenis van de kleinhandel, de zelfstandige onderneming en het beleid dat daarmee samenhangt. Rond de sociale denkbeelden van winkeliers, hun mentaliteit en hoe zij aankijken tegen de samenleving heb ik vroeger ook nog onderzoek gedaan. Ik ben daarnaast vertrouwd met de zeer verschillende distributievormen die ons land heeft gekend: grootwarenhuizen, grootfiliaalbedrijven, coöperatieve winkels, vrijwillige en franchiseketens, eenheidsprijswinkels, soft en hard discounters, cash & carry’s … In de stuurgroepvergaderingen heb ik onder andere toelichting gegeven bij het spanningsveld tussen grootdistributie en de zelfstandige kleinhandel in de 19e en 20e eeuw. Ik hoorde van het team dat ze mijn suggestie hebben opgevolgd en in het universiteitsarchief van de ULB het archief van de GIB-groep (Grand Bazar, Sarma, Innovation, Bon Marché) hebben geraadpleegd. Daarin zitten tal van mooie objecten en drukwerk. André Decoster, een kaderlid van Innovation, schuimde hiervoor na de desastreuze brand van het warenhuis in 1967 tal van rommelmarkten af, om zo opnieuw een historische collectie over de onderneming samen te stellen. Ik vermoed dat bezoekers van de expo vooral gecharmeerd zullen zijn door de stukken die herinneringen aan de vroegere buurtwinkels oproepen. Velen hebben die nog mogen ervaren als een plaats van nabuurschap, ontmoeting, sociabiliteit. Ook ik kijk er met wat nostalgie op terug."De tentoonstelling Kassa kassa! loopt nog tot en met zondag 28 augustus 2022. In een vorige bijdrage deelden we de verwachtingen al van de overige stuurgroepleden van de expo.