Het productieproces van stadsgas en opslag in gashouders
Lichtgas of stadsgas wordt geproduceerd door steenkool te verhitten zonder dat er zuurstof bij kan komen. Het gas dat zo ontstaat, wordt vervolgens opgeslagen in gashouders vooraleer het via pijpleidingen doorheen de stad wordt verspreid. In dit animatiefilmpje ontdek je hoe het productieproces in grote lijnen verloopt en hoe een gashouder werkt.
Destillatie
Stadsgas wordt uit steenkool gedestilleerd door het te verhitten in luchtdichte, gesloten vaten – ook retorten genoemd – in de kamerovens. De retorten worden via een opening gevuld met steenkool en na verbranding opnieuw geleegd. In de 19e eeuw gebeurt het vullen en legen van de retorten nog manueel. In de loop van de 20e eeuw nemen machines deze zware klus over. Verticale ijzeren buizen voeren het verkregen gas vervolgens af.
Na afloop van het destillatieproces blijft het verbrande steenkool achter in de vorm van cokes. Deze cokes worden opnieuw gebruikt als brandstof voor verhitting van een nieuwe lading steenkool.
Op de Gasfabriek aan de Gasmeterlaan: gloeiend hete cokes worden uit de kamerovens gelost en met water besproeid om af te koelen. Rechts zicht op de cokessilo. Foto, 1937. Collectie Archief Gent, MA_SCMS_FO_01396.
Na het destillatieproces is het verkregen gas nog erg onzuiver en bevat onder andere ammoniak- en zwavelverbindingen. Die verontreinigende en schadelijke bestanddelen zorgen bovendien voor een onaangename geur, een sterke rookontwikkeling en roet wanneer het gas wordt verbrand. Vervelend bij gebruik in de huiskamer, en ook de lichtsterkte laat te wensen over. Het ruwe gas moet dus gezuiverd worden. Dat gebeurt in twee stappen, via condensatie en chemische zuivering.
Didactische schoolplaat over de werking van een gasfabriek, 1921. Collectie Industriemuseum, AF00048.
Condensatie
Condensatie is een afkoelingsproces waarbij gasvormige stoffen vloeibaar of vast worden. In een eerste fase stroomt het ruwe gas door een pijpcondensor. Dat is een reeks aan elkaar verbonden verticale pijpen die door de omringende lucht of met water worden gekoeld. Zo koelt ook het gas in de buizen af. Tijdens het condensatieproces wordt steenkoolteer, een taaie vloeibare massa, van het gas afgescheiden en vloeit weg.
Het overgebleven gas passeert vervolgens langs de wassers of scrubbers. Dit zijn cilindrische bakken gevuld met poreus materiaal die voortdurend met water besprenkeld worden. Het gas stroomt van onder naar boven, koelt nog meer af en wordt zo gezuiverd van ammoniak. Ammoniak wordt als het ware uit het gas gewassen.
Twee arbeiders bij de wassers van de gasfabriek aan de Gasmeterlaan, circa 1940. Collectie Archief Gent, MA_SCMS_FO_07370.
Chemische zuivering
Een laatste stap in het zuiveringsproces verloopt langs grote zuiverkisten. Die zijn aanvankelijk gevuld met kalk, maar al snel blijkt ijzeraarde efficiënter. Vooral zwavelhoudende stoffen worden in dit proces van het gas gescheiden.
Doorheen het hele zuiveringsproces moet het gas continu van de ene naar de volgende fase stromen. In de beginperiode verloopt dit niet altijd even vlot. Door drukverlies stroomt het gas steeds trager met gasopstopping als gevolg. De exhauster biedt de oplossing: een door stoom aangedreven zuigpomp zuigt het gas aan en stuwt het voort naar de zuiveringsinstallaties.
Bijproducten
Het productieproces van stadsgas levert een aantal bijproducten op. Wanneer gasfabrieken ook beginnen inzetten op die bijproducten, worden ze plots meer dan louter gasproducenten. Het bijproduct cokes, de ontgaste steenkool uit de retorten, is zeer gegeerd als huisbrandstof. De bijproducten teer en ammoniakwater hebben aanvankelijk weinig waarde omdat men niet weet wat ermee te doen. Teerprijzen stijgen echter aanzienlijk wanneer men er rond 1860 waardevolle chemicaliën uit weet te destilleren. Het ammoniakwater is dan weer een interessante grondstof voor ammoniumsulfaat, een belangrijke stikstofhoudende kunstmest. De gasfabriek aan de Gasmeterlaan verwerkt dit bijproduct in een sulfaatfabriekje op het terrein.
Het sulfaatfabriekje ligt aan de spoorlijnen van het Rabotstation. Grondplan van de gasfabriek aan de Gasmeterlaan, 1941. Collectie Archief Gent, IC_AG_L_155_033.
Opslag in de gashouder
Nadat het gas alle zuiveringsfasen heeft doorlopen, wordt de hoeveelheid gemeten en opgeslagen in de gashouder. De gashouder is een onmisbare tussenstop op weg naar de verbruiker, want het werkt als buffervat tussen productie en verbruik. Overdag wordt het stadsgas geproduceerd, maar is er weinig verbruik. ’s Avonds wanneer mensen hun gasverlichting en gasfornuis gebruiken, gaat het verbruik de hoogte in.
De gashouders aan de Gasmeterlaan zijn natte telescopische gashouders. Ze kunnen als het ware uitschuiven als een verrekijker. Ze bestaan uit een cilindervormige klok en een buitenring. Beide rusten in een met water gevulde kuip. Het gas binnenin de klok en de druk van het water houden elkaar in evenwicht. Als er gas in de gashouders komt, duwt dit de klok omhoog. Wanneer de buitenring mee omhoog wordt getrokken, zorgt een waterslot ervoor dat het gas niet kan ontsnappen. Wanneer gas uit de klok gaat, neemt de druk af en zakt de klok weer naar beneden. De gashouders zijn dus bewegende machines die op en neer dansen op het ritme van het leven in de stad.
Zicht op vier gashouders van de gasfabriek, circa 1940. Collectie Archief Gent, MA_SCMS_FO_01390.
Dit verticaal op en neer bewegen van klok en buitenring wordt geleid door een gietijzeren structuur. Als de gashouders volledig leeg zijn, zorgt een versteviging van de koepel ervoor dat de klok niet inzakt. Bij de Gentse exemplaren is een ondersteunende structuur uit hout vervaardigd.
In het pomphuisje aan de gashouders wordt de toevoer- en afvoerleiding van gas naar de gashouders geregeld. Daarvoor worden regelkleppen binnenin open of dicht gedraaid.
Daniel Joos haalt herinneringen op aan de gashouders. Hij begint zijn carrière als lasser bij de Gentse stadsdienst in de jaren 1970. Er wordt dan geen stadsgas meer geproduceerd, maar de gashouders doen nog dienst voor de opslag van aardgas. Filmopname, 2021.