De iconische Heidelberg
Als er één drukpers is die de grafische industrie van de tweede helft van de 20e eeuw typeert, dan is het wel ‘de Heidelberg’. De Duitse fabrikant Heidelberger Druckmaschinen produceert tot op vandaag een heel gamma aan drukpersen. Met ‘de Heidelberg’ bedoelen we de iconische automatische degelpers of degelautomaat. In zowat elke drukkerij stond er één, van de kleinste dorpsdrukkerij tot de grootste onderneming. Vandaag de dag is ze nog steeds in veel grafische bedrijven terug te vinden. Is het niet meer om te drukken, dan wel om te stansen (uitkappen van vormen) of rillen (aanbrengen van een vouwlijn in het papier). Ook bij hobbydrukkers en liefhebbers van ‘letterpress’ is de pers populair. Niet toevallig is de Heidelberg in het drukatelier van het Industriemuseum de pers die het vaakst draait.
DE GEBOORTE VAN EEN ICOON
Schnellpressenfabrik Heidelberg introduceert de eerste versie van haar degelpers op een vakbeurs in Leipzig in 1914, net voor het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Het is een pers voor hoogdruk, op dat moment de dominante druktechniek. Een degel (vlakke plaat) drukt het papier tegen de geïnkte drukvorm. De pers is voorzien van een elektrische motor die een vliegwiel aandrijft. Uniek is de automatische in- en uitleg van het papier door middel van zuigstangen. Dat men niet langer blad per blad met de hand in de pers moet leggen, is revolutionair. In het Engels krijgt deze drukpers de bijnaam ‘windmill’ (windmolen), omdat het systeem met draaiende papiergrijpers doet denken aan de wieken van een molen.
De oorsprong van drukpersenfabrikant Heidelberg ligt bij ingenieur en klokkengieter Andreas Hamm uit Frankenthal, in de Duitse deelstaat Rijnland-Palts. Door een kortstondige samenwerking met collega-ingenieur Andreas Albert, gespecialiseerd in drukpersen, wordt zijn interesse gewekt. In de jaren 1870-1880 brengt Andreas Hamm een succesvol gamma drukpersen op de markt. Na zijn dood wordt het bedrijf verkocht aan ondernemer Wilhelm Müller. Die verhuist de fabriek naar de nabijgelegen stad Heidelberg en geeft haar de naam Schnellpressenfabrik Heidelberg AG.
Vrachtwagen voor rijdende demonstraties, einde jaren 1920. Collectie Heidelberg Benelux.
COMMERCIEEL SUCCES
De Schnellpressenfabrik Heidelberg kent een moeizame start en vervolgens een terugslag door de oorlog, maar in de jaren 1920 keert het tij. De productie van de degelautomaat start opnieuw in 1923. In 1926 komt er met Hubert Sternberg een jonge, enthousiaste directeur aan het roer en neemt de fabriek als eerste ter wereld een assemblageketen voor drukpersen in gebruik. Vanaf dan verlaten er maandelijks zo’n 100 persen de fabriek. Ook op commercieel vlak is Heidelberg innovatief en inventief: reizende demonstraties, waarbij het materiaal in een vrachtwagen is opgesteld, blijken een succesvolle verkoopstechniek. In België tekent Plantin in 1927 een overeenkomst om de drukpersen van Heidelberg te verdelen.
Advertenties van Plantin zetten de Heidelberg in de markt als een onmisbare machine voor elke drukkerij. De degelautomaat is een moderne vervanger voor de trapdegelpers, het werkpaard bij uitstek van de dorpsdrukker, omdat ze perfect door één persoon bediend kan worden. Allerhande familiedrukwerk, briefpapier, visitekaartjes… kunnen door de geautomatiseerde in- en uitleg van het papier sneller dan ooit gedrukt worden. De ongeziene efficiëntie, en dat terwijl de pers toch klein van formaat en relatief betaalbaar blijft, verklaart het grote commerciële succes van de Heidelberg. De cijfers spreken boekdelen: de Heidelberg degelautomaat blijft in productie tot 1985 en er worden maar liefst 161.000 exemplaren van op de markt gebracht.
Cette machine est destinée à remplacer tôt ou tard toutes les pédales lentes et peu rénumératrices qui encombrent encore nombre d’ateliers.
Citaat uit een advertentie van Plantin voor de Heidelberg degelautomaat, eind jaren 1920
TECHNISCHE VERBETERINGEN
In al die jaren ondergaat de drukpers een aantal technische aanpassingen. Het allereerste model is nog heel sterk geïnspireerd op de klassieke trapdegelpersen, waarbij de inktverdeling op een draaiende schijf gebeurt. Bij de eerste aanpassing in 1924 krijgt de Heidelberg een inktdistributierol. De inkt wordt door de drukker toegevoegd in een reservoir en van daaruit gelijkmatig verdeeld, alvorens ze op de rollen komt die de drukvorm ininkten. Ook de snelheid gaat er steeds op vooruit: terwijl het eerste prototype zo’n 1.000 bedrukte vellen per uur aflevert, is dat enkele jaren later al het drievoudige.
In 1933 wordt een groter model van de Heidelberg op de markt gebracht, met papierformaat 34 x 46 cm (naast het originele 26 x 36 cm formaat). Bepalend voor het uitzicht van de pers is de grijperbeveiliging met het Heidelberg logo. Die grijperbeveiliging is een hendel met vooraan een langwerpige metalen plaat die de grijpers doet stoppen wanneer je ze naar boven draait. Bij de allereerste modellen is deze grijperbeveiliging nog een eenvoudige vlakke metalen plaat en staat het logo van de Schnellpressenfabrik Heidelberg (de initialen SH) enkel achteraan op de pers.
Vanaf eind de jaren 1920 wordt dit logo aangebracht op de grijperbeveiliging. In 1950 wordt een nieuw model gelanceerd met op de metalen plaat in grote letters “Original Heidelberg” tussen dubbele horizontale lijnen. Vanaf dan neemt het officiële bedrijfslogo de langwerpige ovaalvorm van de grijperbeveiliging en de tekst “Original Heidelberg” over. De toevoeging van het woord “Original” vormt een bescherming tegen kopieën die in die periode op de markt komen, onder meer uit Oost-Europa.
Bedrijfsbezoek van drukkerij Verstraete uit Ursel aan de fabriek in Heidelberg, 1974
OFFSET PRIJST HOOGDRUK UIT DE MARKT
In de tweede helft van de 20e eeuw wint de nieuwe druktechniek offset langzaam maar zeker terrein. Ook fabrikant Heidelberg Druckmaschinen waagt er zich aan en brengt offsetpersen op de markt, maar geeft de degelpersen voor hoogdruk nog niet meteen op. Op Drupa, de grafische vakbeurs in Düsseldorf, pakt Heidelberg in 1967 uit met een sterk vernieuwde versie van de degelautomaat. De vele technische aanpassingen zorgen voor een hogere productiecapaciteit, een verbeterde veiligheid en een tijdsbesparing voor het instellen van de machine. Maar de evolutie in de grafische industrie, met steeds snellere en efficiëntere offsetpersen, is niet te stoppen. Heidelberg Druckmaschinen legt de productie van haar degelautomaat daarom in 1985 onherroepelijk stil, maar blijft tot op vandaag een wereldwijde speler in de vervaardiging van een breed gamma aan.
