Monotype: bedreigde kennis en kunde
De Monotype is een ingenieuze machine voor het zetten van tekst in losse loden letters. Ze ziet het levenslicht in 1887 en wordt tot ongeveer de jaren 1970-1980 gebruikt in drukkerijen. De Monotype bestaat uit twee aparte delen: het klavier, waarmee men in een papieren band gaatjes ponst, en de gietmachine, die via de ponsband het gewenste zetsel giet (in de vorm van losse loden letters). Door nieuwe zettechnieken, het fotozetten en daarna de computer verdwijnt de Monotype tegen het eind van de 20e eeuw quasi volledig uit de industrie. Het aantal ‘levende dragers’ dat nog de kennis en vaardigheden beheerst om de machine te bedienen, wordt steeds schaarser.
De monotypist aan het werk in drukkerij De Mont, Ninove, 1975. Collectie Industriemuseum
DE MACHINE IN WERKING
Van de machine zelf zijn enkele exemplaren in Belgische collecties bewaard: in het Maison de l’Imprimerie, de privécollectie Letter-kunde en ook het Industriemuseum. Vanaf de jaren 2000 onderneemt de drukkerijwerkgroep van het Industriemuseum (toen nog MIAT) verschillende acties om de Monotype operationeel te krijgen en te houden. Een verhaal van vallen en opstaan, want het blijkt allerminst evident om de juiste onderdelen te bekomen en de nodige expertise te verzamelen.
In 2018-2019 gaat het Industriemuseum een samenwerking aan met het Maison de l’Imprimerie in Thuin, waarbij ook verzamelaar Patrick Goossens van Letter-kunde betrokken is. In beide musea zijn vakmensen actief met kennis over andere zetmachines en de wil om ook de Monotype terug aan de praat te krijgen. Tijdens wederzijdse bezoeken wisselen deze vakmensen hun kennis en vaardigheden uit en worden de knelpunten in kaart gebracht. Samen volgen ze ook een tweedaagse opleiding bij de Imprimerie Nationale in Douai, waar veel expertise over de Monotype-techniek huist.
De overdracht beperkt zich niet louter tot het bedienen van de machine. Ook de kennis en vaardigheden om de machine te onderhouden zijn essentieel. Typografen die met zetmachines zoals de Monotype, Linotype of Intertype werken, moeten immers evenzeer mecaniciens zijn. Zo kan een kleine nuance in geluid wijzen op een technisch defect. Merkt de operator aan de machine dit niet tijdig op, dan kan het snel fout lopen. Men moet de machine dus door en door leren kennen, iets wat jarenlange ervaring en kennisopbouw vraagt.
Een drukkerijvrijwilliger bestudeert de Monotype-machine in de drukkerijafdeling van het Industriemuseum. ©Corlazzzoli
MONOTYPE-TECHNIEK DOCUMENTEREN
Het Industriemuseum verzamelt ook documentatie over het gebruik van de Monotype zoals technische handboeken, getuigenissen en foto’s. Zo werd in 2010 in het kader van de permanente tentoonstelling een illustratieve film gemaakt over de werking van de gietmachine. Op de huidige drukkerijafdeling is bovendien het geluid van de machine in werking te horen, opgenomen door kunstorganisatie aifoon. En in 2019 organiseert expertisecentrum ETWIE in samenwerking met Wendy van Wilgenburg, directeur van het Nederlandse Ambacht in Beeld Festival, de cursus ‘Breng je ambacht of techniek in beeld’. Een collectiemedewerkster van het Industriemuseum die hieraan deelneemt, documenteert op film hoe een vrijwilliger de techniek van de Monotype aanleert. De beelden krijgen een plaats in de collectie, naast het andere audiovisuele en documentaire materiaal. Het materiële en immateriële aspect zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden, ook in het collectiebeleid van het Industriemuseum.
KENNERS GEZOCHT
Voor het onderhoud en gebruik van de Monotype in het museum botst de drukkerijwerkgroep echter op limieten: het gebrek aan kennis onder de eigen vrijwilligers en de schaarste aan mensen die de machine nog volledig beheersen. Daarom worden acties opgezet om deze kennis te bewaren. Het Industriemuseum treedt hierbij op als ondersteunende partner en als communicator naar een breed publiek. In 2018 houdt het museum een eerste ontmoetingsdag voor werknemers uit de grafische industrie. Het blijkt een bijzonder waardevolle manier om de kenners en vakmensen van het drukkerij-erfgoed samen te brengen en bepaalde specialisten op het spoor te komen.
Tijdens de ontmoetingsdag wisselen (oud-)drukkers en -zetters verhalen en kennis uit met elkaar en het museum
(INTER)NATIONALE SAMENWERKING
Tijdens de conferentie van de Association of European Printing Museums (AEPM) in mei 2019 geeft Robin Boone, tot de zomer van 2019 coördinator van de drukkerijwerkgroep, een lezing over het Monotype-project. Het netwerk AEPM blijkt heel nuttig om collecties met gelijksoortige objecten op te sporen, kennis en ervaringen uit te wisselen en bepaalde uitdagingen samen aan te pakken. Soms kunnen die noden heel concreet zijn, bijvoorbeeld de zoektocht naar ponsbandpapier voor de Monotype. Ook binnen de landsgrenzen is het Industriemuseum op zoek naar extra actoren die de overdracht en herlancering mee mogelijk kunnen maken. Daarnaast legt het museum contacten met actuele grafische opleidingen, met het oog op de intergenerationele kennisoverdracht en hedendaagse artistieke toepassingen met de Monotype.