Het verhaal van Pieter Decausemaeker (1828 – 1902)
Spazzacamino! Spazzacamini! Schoorsteenvegersknechtjes gezocht!
Het beroep van schoorsteenveger hangt samen met de evolutie in de woningbouw. Het bouwen van stenen schouwen vinden we al vroeg in bouwvoorschriften terug. Bovendien willen wetgevers dat deze regelmatig een reinigingsbeurt krijgen om brandgevaar te voorkomen. Het vuile werk is echter niet aan iedereen besteed.
Op 19e-eeuwse prenten, zoals lithografieën en porseleinkaarten vergezellen jonge kinderen volwassen schoorsteenvegers. Sinds de 14e eeuw trekken vanuit Valle Vigezzo in Piëmonte en Savoie jonge kinderen naar Noord-Europa om schoorstenen te poetsen. Ouders ‘verhuren’ hun kinderen, op basis van vaak mondelinge overeenkomsten, aan rondreizende meester-schoorsteenvegers of padrones. Gedurende een zestal maanden of langer laten ze hun geboortedorp achter. Het gaat om dorpen, waar mensen vaak uitsluitend van landbouw leven. In de winterperiode zijn daar weinig inkomsten. De meesters maken vage beloftes waarvan ze er weinig nakomen. Veel kinderen leven in erbarmelijke omstandigheden, worden mishandeld en hebben een tekort aan kleding, voedsel en hygiëne.
Porseleinkaart schoorsteenveger Viette. © Huis van Alijn
« De ongelukkige parias zijn helemaal afhankelijk van hun meesters. Ze krijgen enkel logement, voedsel en af en toe enkele centiemen per dag. »
Uit : Enquête sur la condition des classes ouvrières et sur le travail des enfants, Tome I, Brussel, 1848, p. 112
Faustino Cappini is één van de laatste schoorsteenkinderen uit de Valle Vigezzo (Piëmonte) die naar Milaan migreert. Hij komt rond 1930 om tijdens een tragisch ongeluk bij het poetsen van een schoorsteen. Faustino Cappini staat in de Italiaanse vallei symbool voor de vele kinderen die sinds de 14e eeuw naar Noordelijke steden migreren om als schoorsteenveger te werken.
Meester-schoorsteenvegers verdelen porseleinkaarten met hun adresgegevens. De toenmalige visitekaartjes, zeg maar. Deze kaarten zien eruit als porselein door een behandeling met loodwit. Naast de adressen van Moret, Van Daele en Bauters vinden we ook een kaart van Viette. Een Gentse schoorsteenveger met een Italiaans klinkende familienaam. Verder onderzoek bij de Dienst Burgerzaken van de stad Gent toont aan dat de familie Viette afkomstig is uit Noord-Italië. In Piëmonte vinden we eveneens een aantal jongelingen met de familienaam Viette terug. Een aantal van hen kwam in Noord-Europa terecht en werkte als schoorsteenveger.
Ook bij Gentse schoorsteenvegers vinden we een aantal knechtjes terug. Pieter Decausemaeker, afkomstig uit Sleidinge, is een weesjongen van 5 jaar die in Gent terechtkomt. Het bevolkingsregister van 1839 toont dat Pieter inwoont bij Coleta Decausemaeker. In het volgende register van 1843 vinden we Pieter ingeschreven bij meester-schoorsteenveger Henri Moret uit de Sleepstraat. De toenmalige ambtenaar van burgerzaken omschreef Pieter als een 'garçon ramoneur' en een 'mauvais sujet'.
Uittreksel uit het bevolkingsregister van de Stad Gent, 1843. © Dienst Bevolking Stad Gent
De andere knechtjes die we terugvinden leven op dat moment eveneens aan de rand van de maatschappij. Allen dragen een beladen verleden met zich mee. Bij Moret, Van Daele en Bauters krijgt Pieter kost en inwoon en leert hij het vak. Het werk dat hij doet is vuil en zorgt voor gezondheidsproblemen. Met een schoorsteenwisser en krabber klimt hij in donkere schoorstenen en schraapt er roet uit. Zakken vol roet verkoopt hij aan landbouwers die het als meststof gebruiken.
Het inzetten van kleine kinderen om in schoorstenen te klimmen is in de 19e eeuw nog gangbaar. In Duitsland en Groot-Brittannië komen al in de 18e eeuw klachten over deze praktijk. Zo is er in 1864 de Chimney-Sweepers Regulation Act die kinderen onder 16 jaar verbiedt dergelijk werk te doen. Pas in 1875 is deze wet bindend. Voor België is er geen gelijkaardige specifieke wet.
Schoorsteenwisser en krabber. © Museo dello spazzacamino
Die kleine jongens, waarmee de schoorsteenvegers op afbeeldingen zo dikwijls van vergezeld zijn, waren aangeworven om zelf in de grote schouwen af te dalen met een borstel om er het roet los te slaan. Ze hadden speciale kazuifels aan, want ze kregen dat roet natuurlijk allemaal op zich. Ze gebruikten rotan roeden met op het uiteinde een strooien of haren borstel.”
Weduwe van schoorsteenveger Van Daele
Na jaren als knecht huwt Pieter een weefster, Virginie Gaubeen, en werkt hij zich op tot meester-schoorsteenveger. Hij zoekt een eigen woonplaats in de buurt van de Sleepstraat. Het jonge gezin kent snel uitbreiding. Pieter en Virginie krijgen negen kinderen, waarvan er een aantal in hun eerste levensjaren overlijden. Het koppel verhuist een paar keer maar blijft in de buurt van de Sleepstraat. Pieter sterft in 1902. Na zijn dood verhuist Virginie nog een laatste keer. Ze blijft er wonen tot 1917, haar laatste levensjaar.
Er is veel bijgeloof rond schoorsteenvegers. Ze worden aanzien als gelukssymbolen. Vergezeld van andere symbolen zoals een klavertje vier of een varken staan ze garant voor een nieuw jaar vol geluk. Wanneer een bruidspaar op hun huwelijksdag een schoorsteenveger tegenkomt, belooft het een gelukkig huwelijk te worden. We zien dan ook vaak een vrolijke en geromantiseerde versie die in schril contrast staat met de harde realiteit van het schouwvegersbestaan.
Postkaart schoorsteenveger. © Huis van Alijn
- Eloy, Arnold, De Schoorsteenveger. Een terreinverkenning, Gent, Koninklijke Bond der Oostvlaamse Volkskundigen, 1983